Қуйидаги ҳолатлар ҳеч кимнинг бошига тушмасин-у, бироқ бундай вазиятларда нима қилиш кераклигини, ҳуқуқларимизни билиб қўйганимиз яхши. Мақолада жиноят содир этганликда айбланаётганда, терговчи ёки прокурорда гумони бўлганда, ҳибсга олинганда фуқароларнинг қандай ҳуқуқлари борлиги ҳақида сўз боради. Улар Ўзбекистон Республикаси Жиноий-процессуал кодексининг турли моддаларида акс топган.

Жиноят содир этганликда айблансам, менинг қандай ҳуқуқларим бор?
Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 45-моддасига асосан айбланувчи ушбу Кодексда белгиланган тартибда айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиниши ҳақида қарор чиқарилган шахсдир.
Агар сиз жиноят содир этишда айблансангиз:
- ўзингиз нимада айбланаётганлигингизни билишингиз;
- қамоққа олинганлигингиз ва турган жойингиз тўғрисида адвокатга ёки яқин қариндошингизга телефон орқали қўнғироқ қилиш ёхуд хабар бериш;
- ҳимоячига эга бўлиш ҳамда учрашувларнинг сони ва давом этиш вақти чекланмаган ҳолда у билан холи учрашиш (ушбу Кодекс 230-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно);
- ўзингизга қўйилган айблов юзасидан ҳамда ишнинг бошқа ҳар қандай ҳолатлари бўйича кўрсатмалар бериш ёхуд кўрсатмалар беришдан бош тортиш ва кўрсатмаларингиздан жиноят ишига доир далиллар сифатида сизнинг ўзингизга қарши фойдаланилиши мумкинлиги ҳақида хабардор бўлиш;
- ўз она тилингиздан ҳамда таржимон хизматидан фойдаланиш;
-ўзингизни ҳимояланиш ҳуқуқингиздан шахсан ўзингиз амалга ошириш;
- илтимоснома бериш ва рад қилиш;
- далиллар тақдим этиш;
- суриштирувчи ёки терговчининг рухсати билан тергов ҳаракатларида иштирок этиш;
- дастлабки тергов тамом бўлганидан сўнг ишнинг барча материаллари билан танишиб чиқиш ҳамда ундан зарур маълумотларни ёзиб олишингиз, материаллар ва ҳужжатлардан техника воситалари ёрдамида ўз ҳисобидан кўчирма нусхалар олиш ёки улардаги маълумотларни ўзга шаклда қайд этиш;
- жиноят ишининг терговчи ёки прокурор томонидан тугатилганлигига қарши эътироз билдиришингиз ҳамда суд муҳокамаси ўтказилишини талаб қилиш; 
- ярашув тўғрисидаги, амнистия актини қўллаш ҳақидаги ишлар бўйича, биринчи инстанция ва апелляция инстанцияси судининг мажлисларида, суднинг рухсати билан эса кассация ва назорат инстанциялари судининг мажлисларида иштирок этиш;
-суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг ҳаракатлари ҳамда қарорлари устидан шикоятлар бериш;
- суд мажлисининг баённомаси билан танишиш ҳамда у ҳақда ўз мулоҳазаларингизни билдириш;
- иш бўйича келтирилган протестлар, апелляция, кассация шикоятларидан хабардор бўлиш ва уларга нисбатан эътирозлар билдириш ҳуқуқига эгасиз.

Терговчи ёки прокурор мени жиноят содир этганликда гумон қилса, буни менга қандай қилиб тушунтириши керак ва бунда қандай ҳуқуқларим бор?
Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 47-моддасига асосан гумон қилинувчи – жиноят содир этгани тўғрисида маълумотлар бор бўлса-да, бу маълумотлар уни ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш учун етарли бўлмаган шахс.
Агар суриштирувчи, терговчи ёки прокурор сизни жиноят содир этишда гумон қилса, дарҳол шу иш бўйича тегишли қарор чиқариши лозим. Бу қарорни сизга қўл қўйишингиз орқали эълон этади ва гумон қилинувчи ҳуқуқларини тушунтиради. Бунинг натижасида сиз:
- ўзингизни нимада гумон қилинаётганлигингизни билиш;
- ушлаб турилганлигингиз ва турган жойингиз тўғрисида адвокатга ёки яқин қариндошингизга телефон орқали қўнғироқ қилиш ёхуд хабар бериш;
- ушланганлигингиз ёки гумон қилинувчи деб эътироф этилганлигингиз тўғрисидаги қарор сизга маълум қилинган пайтдан бошлаб ҳимоячига эга бўлиш ҳамда учрашувларнинг сони ва давом этиш вақти чекланмаган ҳолда у билан холи учрашиш (ушбу Кодекснинг 230-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно);
- ушланганингиздан кейин йигирма тўрт соатдан кечиктирмай сўроқ қилишни талаб этиш;
- сизга нисбатан қўйилган гумон хусусида ҳамда ишнинг бошқа ҳар қандай ҳолатлари тўғрисида кўрсатмалар беришдан бош тортиш ва кўрсатмаингиздан жиноят ишига доир далиллар сифатида сизни ўзингизга қарши фойдаланилиши мумкинлиги ҳақида хабардор бўлиш;
- ўз она тилингиздан ҳамда таржимон хизматидан фойдаланиш;
- ўзингизни ҳимояланиш ҳуқуқингиздан шахсан ўзингиз амалга ошириш;
- илтимоснома бериш ва рад қилиш;
- далиллар тақдим этиш;
- суриштирувчи ёки терговчининг рухсати билан тергов ҳаракатларида иштирок этиш;
- ярашув тўғрисидаги, амнистия акти қўллаш ҳақидаги ишлар бўйича суд мажлисларида иштирок этиш; 
- суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ёки суднинг ҳаракатлари ҳамда қарорлари устидан шикоятлар бериш ҳуқуқига эгасиз.
Гумон қилинувчи зиммасига кўрсатма бериш, шунингдек, ўзининг жиноятга алоқадор эмаслигини ёки ишнинг бошқа бирор ҳолатларини исботлаш мажбурияти юкланиши мумкин эмас.

Тергов давомида мен адвокатсиз терговчининг саволларига жавоб бермаслигимни айтиб, адвокат талаб қилишим мумкинми?
Жиноят-процессуал кодексининг 48-моддасига мувофиқ сиз ушланган ёки гумон қилинувчи деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор маълум қилинган пайтдан бошлаб ҳимоячига эга бўлиш ҳамда учрашувларнинг сони ва давом этиш вақти чекланмаган ҳолда у билан холи учрашиш, сизга нисбатан қўйилган гумон хусусида ҳамда ишнинг бошқа ҳар қандай ҳолатлари тўғрисида кўрсатмалар бериш ёхуд кўрсатмалар беришдан бош тортиш ва кўрсатмалардан жиноят ишига доир далиллар сифатида сизнинг ўзингизга қарши фойдаланилиши мумкинлиги ҳақида хабардор бўлиш ҳуқуқига эгасиз. 
ЖПКнинг 51-моддасининг 3-қисмига мувофиқ «Агар ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида кўрсатилган ҳолларда сизнинг илтимосингизга кўра ёхуд уларнинг розилиги билан бошқа шахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси томонидан белгиланадиган адвокатлик тузилмаси раҳбари суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ҳимоячи тайинлаш тўғрисидаги қарори ёки суднинг ажримига биноан қарор ёхуд ажрим Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармасига келиб тушган пайтдан эътиборан тўрт соатдан кечиктирмай жиноят иши бўйича ҳимоячининг иштирокини таъминлаши шарт».
 ЖПКнинг 230-моддасига кўра, сизга ҳимоячи билан биринчи холи учрашувга биринчи сўроққача рухсат берилади.

Агар мени ҳибсга олишса, менинг қандай ҳуқуқларим бор ва ҳибсга олувчи ички ишлар идоралари ходими менга қайси ҳуқуқларимни тушунтириб бериши лозим?
Жиноятни содир этишда гумон қилинган шахс Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал Кодексининг 221-моддасида назарда тутилган қуйидаги асослардан бири мавжуд бўлганида ушлаб турилиши мумкин:
 1. Шахс жиноят устида ёки бевосита уни содир этганидан кейин қўлга тушса.
 2. Жиноят шоҳидлари, шу жумладан, жабрланувчилар уни жиноят содир этган шахс тариқасида тўғридан-тўғри кўрсатсалар.
 3. Унинг ўзида ёки кийимида, ёнида ёки уйида содир этилган жиноятнинг яққол излари топилса.
 4. Шахснинг жиноят содир этишда гумон қилиш учун асос бўладиган маълумотлар мавжуд бўлиб, у қочмоқчи бўлса ёки доимий яшайдиган жойи йўқ ёхуд шахси аниқланмаган бўлса.
Ички ишлар орган ходими, бошқа ваколатли шахс ушлаб туришнинг ушбу Кодекснинг 221-моддасида кўрсатилган асослардан биттаси мавжудлигини бевосита кўриб ёки бошқа шоҳидларнинг сўзларидан аниқласа, сизга у жиноят содир этишда гумон қилиниб ушланганлигизни билдириши ва сиздан яқин орадаги милиция муассасасига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга бирга боришни талаб қилиши шарт.
Шу билан бирга, ички ишлар органи ходими, бошқа ваколатли шахс сизга адвокатга ёки яқин қариндошингизга телефон орқали қўнғироқ қилиш ёки хабар бериш, ҳимоячига эга бўлишингиз, кўрсатмалар беришни рад этишга бўлган процессуал ҳуқуқларингизни тушунтириши, шунингдек, берган кўрсатмаларингиз жиноят ишига доир далиллар сифатида сизнинг ўзингизга қарши фойдаланилиши мумкинлигини билдирилиши шарт. Бунда ушлаётган шахсдан ўзини таништириши ва сизнинг талабингизга кўра шахсини тасдиқловчи ҳужжатни кўрсатиши шарт.

ЁДИНГИЗДА ТУТИНГ! Ҳимоячининг ишда иштирок этишига жиноят процессининг ҳар қандай босқичида шахс ушланганида эса унинг ҳаракатланиш эркинлигига бўлган ҳуқуқи амалда чекланган пайтдан бошлаб рухсат этилади.
Ушланиб милиция ёки бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органга етказилганингиздан сўнг сизни ушлаб туриш муддати етмиш икки соатдан ошмаслиги керак.

ЁДИНГИЗДА ТУТИНГ! Ҳуқуқни муҳофаза этувчи органининг бирон-бир ходими сизни ҳақоратлаш, шаънингизга доғ тушириш, қадр-қимматингизни камситиш ёки жисмоний таъсир кўрсатиш ҳуқуқига эга эмас, агар бу жисмоний таъсир ўтказиш сизнинг қаршилик кўрсатган ҳаракатларингизга қарши ишлатилмаган бўлса.